Dấu hiệu pháp lý và phân loại các tội xâm phạm sở hữu theo Bộ luật Hình sự 2015

Tội xâm phạm sở hữu là một trong những nhóm tội nghiêm trọng trong Bộ luật Hình sự 2015, gây ảnh hưởng trực tiếp đến quyền tài sản – một trong những quyền cơ bản của công dân được Hiến pháp và pháp luật bảo vệ. Việc nhận diện đầy đủ các dấu hiệu pháp lý của nhóm tội này là cơ sở quan trọng giúp cơ quan tiến hành tố tụng xác định đúng tội danh, xử lý đúng người, đúng hành vi phạm tội.

1. Khái quát về quyền sở hữu và bảo vệ hình sự

Theo Điều 158 Bộ luật Dân sự 2015, quyền sở hữu bao gồm quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản. Bảo vệ quyền sở hữu là bảo vệ những quyền năng này khỏi các hành vi gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại – những hành vi có thể cấu thành tội phạm và bị điều chỉnh bởi Bộ luật Hình sự 2015.

Các tội phạm xâm phạm sở hữu là những hành vi nguy hiểm cho xã hội, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện, gây tổn hại đến quan hệ sở hữu được pháp luật bảo vệ.

2. Khách thể và đối tượng tác động của các tội xâm phạm sở hữu

2.1. Khách thể bị xâm phạm:

Là quyền sở hữu tài sản – tức quyền chiếm hữu, sử dụng và định đoạt tài sản. Tùy từng tội, hành vi phạm có thể làm mất một hoặc cả ba quyền năng nêu trên.

2.2. Đối tượng tác động – tài sản:

Theo Điều 105 Bộ luật Dân sự 2015, tài sản bao gồm:

• Vật: Là những đối tượng vật chất có thật, cảm nhận được, là kết quả lao động, chưa bị từ bỏ quyền sở hữu. Lưu ý: tài nguyên thiên nhiên, ma túy, vũ khí… không là đối tượng của tội xâm phạm sở hữu mà thuộc nhóm tội khác.
• Tiền: Nội tệ, ngoại tệ – luôn là đối tượng của hành vi xâm phạm sở hữu.
• Giấy tờ có giá: Theo Luật NHNN 2010, chỉ giấy tờ có giá vô danh là đối tượng của tội xâm phạm sở hữu; giấy hữu danh gắn liền với cá nhân, tổ chức cụ thể nên không dễ chiếm đoạt.
• Quyền tài sản: Bao gồm quyền sử dụng đất, quyền sở hữu trí tuệ và quyền tài sản khác có thể định lượng bằng tiền.

2.3. Phạm vi bảo vệ:

3. Mặt khách quan của các tội xâm phạm sở hữu

Các hành vi chính:

• Chiếm đoạt tài sản: Cố ý chuyển dịch trái pháp luật tài sản của người khác thành tài sản của mình.
• Chiếm giữ trái phép: Giữ tài sản người khác mất khả năng quản lý, không trả lại, khẳng định ý định chiếm hữu.
• Sử dụng trái phép tài sản: Khai thác trái phép tài sản vì vụ lợi hoặc động cơ cá nhân.
• Hủy hoại, làm hư hỏng tài sản: Gây thiệt hại toàn phần (hủy hoại) hoặc một phần (hư hỏng), gây lãng phí.

Đặc điểm pháp lý:

• Có thể được thực hiện bằng hành động hoặc không hành động. Riêng các tội chiếm đoạt chỉ thực hiện bằng hành động.
• Giá trị tài sản bị xâm hại là căn cứ định tội: một số tội có mức định lượng khởi điểm, một số không – tùy thuộc mức độ nguy hiểm cho xã hội.
• Các dấu hiệu khác như công cụ, thời gian, địa điểm… chỉ là tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ nếu được luật định.

4. Mặt chủ quan của tội phạm

• Chủ yếu được thực hiện với lỗi cố ý.
• Mục đích vụ lợi thường thấy, nhưng không luôn là yếu tố bắt buộc để định tội.
• Chủ thể phải đủ tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo luật, có năng lực hành vi.

5. Phân loại tội xâm phạm sở hữu theo Bộ luật Hình sự 2015

5.1. Nhóm tội có tính chất chiếm đoạt: (8 tội danh)

• Cướp tài sản (Đ.168)
• Bắt cóc nhằm chiếm đoạt tài sản (Đ.169)
• Cưỡng đoạt tài sản (Đ.170)
• Cướp giật tài sản (Đ.171)
• Công nhiên chiếm đoạt tài sản (Đ.172)
• Trộm cắp tài sản (Đ.173)
• Lừa đảo chiếm đoạt tài sản (Đ.174)
• Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản (Đ.175)

5.2. Nhóm tội không có tính chiếm đoạt: (2 tội danh)

• Chiếm giữ trái phép tài sản (Đ.176)
• Sử dụng trái phép tài sản (Đ.177)

5.3. Nhóm tội không có tính vụ lợi, không chiếm đoạt: (3 tội danh)

• Hủy hoại hoặc làm hư hỏng tài sản (Đ.178)
• Thiếu trách nhiệm gây thiệt hại đến tài sản Nhà nước, tổ chức (Đ.179)
• Vô ý gây thiệt hại nghiêm trọng đến tài sản (Đ.180)

6. Ý nghĩa pháp lý và thực tiễn

Việc nhận diện rõ các dấu hiệu pháp lý đặc trưng của từng tội phạm xâm phạm sở hữu giúp:

• Phân biệt đúng tội danh, tránh nhầm lẫn giữa các hành vi phạm tội.
• Nâng cao hiệu quả điều tra, truy tố, xét xử, đảm bảo xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật.
• Là cơ sở vững chắc để tư vấn pháp lý, bào chữa trong thực tiễn hành nghề luật.